Hypnos Project. 

A User's Guide (Οδηγίες Χρήσεως)

Οι Beetroot «ανακρίνουν» τους επιμελητές της έκθεσης Γιώργο Τζιρτζιλάκη και Θεόφιλο Τραμπούλη

​

BEETROOT: Τι είναι το Hypnos Project? 

​

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗΣ: Δεν είναι μια συμβατική θεματική έκθεση αλλά ένα σπονδυλωτό πρόγραμμα συμβάντων, συναντήσεων, εκθέσεων, εκδόσεων, δράσεων και performances το οποίο ανοίγει μ’ ένα διπλό ερώτημα: Τι είναι για εμάς ο ύπνος σήμερα; Και ποια είναι η σχέση του με τη σύγχρονη κουλτούρα και τη σύγχρονη τέχνη; Πρόκειται για ένα project που επεξεργαστήκαμε συλλογικά με την ομάδα της Στέγης, και αυτό είναι από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία. Η προετοιμασία του έγινε με βάση την ιδέα της συντακτικής ομάδας ενός περιοδικού. Στη συνεργασία αυτή προστέθηκε και η διαδικασία ενός μαθήματος στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Όλα αυτά μαζί συστήνουν μια αναθεώρηση των καθιερωμένων πρακτικών επιμέλειας. Δηλαδή μια αναθεώρηση του μηχανισμού προσέγγισης, διάνοιξης, αποσυναρμολόγησης και επανασυναρμολόγησης του ύπνου σε πολλά επίπεδα. 

​

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΤΡΑΜΠΟΥΛΗΣ: Από μια θέση ύπνου μπορούμε να καταλάβουμε πολλά για τη σύγχρονη κουλτούρα και τη σύγχρονη πολιτεία.  Συνήθως, θεωρούμε ότι ο ύπνος αρχίζει εκεί που σταματά ο πολιτισμός. Ότι την ώρα που κοιμόμαστε δεν έχει καμία θέση η κοινωνία, η οικονομία, η πολιτική. Πέφτουμε για ύπνο και τα ξεχνάμε όλα, αποσυρόμαστε και μόνον όταν πια ξυπνάμε ξεκινά και πάλι η δημόσια ζωή, η ταλαιπωρία του σώματος και της εργασίας. Αλλά δεν είναι έτσι. Όση ώρα κοιμόμαστε, το ίδιο το κρεβάτι μας, το υπνοδωμάτιό μας, ο άνθρωπος που κοιμάται δίπλα μας ή που δεν κοιμάται δίπλα μας, όσα φορούμε, οι ώρες που κοιμόμαστε φτιάχνουν κοινωνική ζωή και αντανακλούν την κοινωνική ζωή. Η ιστορία της τέχνης είναι γεμάτη κοιμισμένα κορμιά στα οποία αποτυπώνονται σχέσεις: τι σημαίνει εργασία και ανάπαυση, ποιες είναι οι τεχνολογίες του σώματος και του φύλου, ποιες είναι οι αναπαραστάσεις της υγείας και της ασθένειας, ποιος είναι δημόσιος και ιδιωτικός χώρος και βέβαια οι γνωστές σχέσεις του ύπνου και του θανάτου, του έρωτα και της ψυχής, των ονείρων και του ασυνειδήτου. Αυτά είναι εντέλει τα θέματα της έκθεσης και όλου του σπονδυλωτού προγράμματος. 

​

Γ.Τ. : Ti καταλάβαμε από μια τέτοιου είδους «εργασία»; Πρώτα απ’ όλα, ότι ο ύπνος δεν περιορίζεται σ’ αυτό που θεωρούμε ύπνο. Αυτό που ονομάζουμε κουλτούρα του ύπνου δεν ταυτίζεται μόνο με την ώρα που κλείνουμε τα μάτια αλλά σχετίζεται με το modus vivendi της ανάπαυσης, της ραστώνης, της περιβόητης μεσογειακής νωχέλειας και της δυνατότητας να μην κάνεις κάτι. Αυτής της στιγμής της φαινομενικής αδράνειας του ανθρώπου, της αργίας, του désoeuvrement ή του άεργου, την οποία πολλοί θεωρούν μια στιγμή παθητική αλλά στην ουσία είναι ένα υπερθερμασμένο εργοστάσιο κι ένα είδος ετερότητας. Για τους σουρεαλιστές η πραγματική ζωή αρχίζει τη στιγμή που ένας άνθρωπος κοιμάται. Αρχίζει, δηλαδή, να δουλεύει αυτό το μεγάλο αόρατο εργοστάσιο που «εκκολάπτει το αυγό της εμπειρίας». Όταν μιλάμε λοιπόν για τον ύπνο δεν πρέπει να τον περιορίζουμε μόνο στην παγίδα του συμβατικού ορισμού. Το δεύτερο είναι οι συνδυασμοί που εμπεριέχει η ίδια η λέξη: για παράδειγμα η σχέση του ύπνου με τον θάνατο -το έλεγε και ο Θεόφιλος προηγουμένως: Δίδυμος αδελφός του ύπνου είναι θάνατος, εξού και τα κοιμητήρια, που συνήθως αποκαλούμε νεκροταφεία.

​

Θ.Τ. : Αναλογιστείτε πόσο κοιτάμε χωρίς να το καταλαβαίνουμε ανθρώπους να κοιμούνται. Κοιτάμε ανθρώπους να κοιμούνται όταν πλαγιάζουν δίπλα μας αλλά υπάρχει και μια ολόκληρη ρητή ή άρρητη κουλτούρα του κοιμισμένου σώματος, του ποιητικού κοιμισμένου σώματος, όπως στους σουρεαλιστές, του παραδομένου σώματος στο ηδονοβλεπτικό κοίταγμα, ή του ιατρικοποιημένου σώματος, ας πούμε στην ψυχανάλυση που έθεσε τον ύπνο και τα όνειρα στο κέντρο της ερμηνευτικής της. Μέχρι τώρα το να κοιτάμε ανθρώπους να κοιμούνται ήταν με έναν τρόπο προνόμιο της οικειότητας, παρεμβολή στην ιδιωτικότητα ή ιατρικοποιητική υπέρβαση. Αν τύχαινε να δούμε κάποιον να κοιμάται σε δημόσιο χώρο, αισθανόμασταν ότι κάνουμε μια αδιακρισία, είτε επρόκειτο για έναν κουρασμένο άνθρωπο στο λεωφορείο είτε για έναν νωχελικό παραθεριστή. Σήμερα έχει αλλάξει αυτό. Ο δημόσιος ύπνος, ο τρόπος που παρεμβάλλεται το κοιμισμένο σώμα στον δημόσιο χώρο, είναι ένα από τα κατεξοχήν συμπτώματα της πολιτικής διαταραχής. Ο δημόσιος ύπνος είναι σήμερα το μεγάλο τραύμα. Είτε στην κατάσταση του άστεγου στην πόλη είτε βέβαια στις συνθήκες ύπνου των εκτοπισμένων ανθρώπων, σε αυτήν τη μεγάλη παγκόσμια πολιτική ρήξη.

​

Γ.Τ. : Κατά τη διάρκεια της έρευνας εντοπίσαμε μια ακόμη κρίσιμη μεταβολή: Είναι σε όλους γνωστός ο κυκλικός χαρακτήρας της καθημερινής ζωής, που διαχωρίζει και τις δραστηριότητές μας: το βράδυ πηγαίνουμε στο υπνοδωμάτιο για να κοιμηθούμε και το πρωί πάμε στον τόπο εργασίας μας, ή όπου αλλού πάει ο καθένας. Ωστόσο, σήμερα παρατηρούμε ένα άλλο μικτό είδος χώρου, μια νέα αρχιτεκτονική τυπολογία, που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «υπνοδωμάτιο-γραφείο». Σκεφτείτε πόσοι είναι εκείνοι που κάθονται ή ξαπλώνουν στα κρεβάτια τους με τα laptop, τα ipad, ή τα smartphones, στέλνοντας μηνύματα, ή επιτελώντας διαφόρων ειδών εργασίες. Πρόκειται για μια νέα μορφή εργασίας στο κρεβάτι, στο οποίο δεν συντελείται μόνο η εργασία του ονείρου, το υπερθερμασμένο εργοστάσιο του ασυνειδήτου, αλλά ορισμένες από τις σύγχρονες μορφές της άυλης εργασίας. Τα υπνοδωμάτια δεν είναι πλέον ο καθαρός και εξαγνισμένος χώρος της ανάπαυσης ή του έρωτα αλλά ένας χώρος μουτζουρωμένος από τα χέρια της άυλης εργασίας. Αυτό είναι ένα νέο φαινόμενο.

​

Θ.Τ. : Το υπνοδωμάτιο δηλαδή πια δεν είναι ακριβώς ιδιωτικός χώρος στον οποίο αφήνουμε να διεισδύσουν τα βλέμματα ολίγων εκλεκτών. Κι εδώ έχουμε ακόμη μια συσχέτιση του ύπνου με τον δημόσιο χώρο, γιατί νέες μορφές οικονομίας που υπερβαίνουν τον δημόσιο έλεγχο, ανοίγουν τα υπνοδωμάτια σε μια μορφή ανταλλακτικής φιλοξενίας. Το υπνοδωμάτιό είναι ένας ανοιχτός χώρος που δεν συσχετίζει τον ύπνο μόνον με την απόσυρση αλλά και με την πολλαπλή έκθεση του σώματος. Εδώ και ενάμιση αιώνα στην ελληνική τέχνη ο ύπνος, το ξαπλωμένο σώμα, σιγοκαίει ως θεματική. Υπάρχει ένα νήμα που φτιάχνει μια ιστορία του ελληνικού πολιτισμού γύρω από τον ύπνο. Δεν ισχυριζόμαστε ότι η έκθεση ακολουθεί αυτό το νήμα συστηματικά και φτάνει μέχρι τον κοιμισμένο ή άγρυπνο Μινώταυρο στο κέντρο της νεωτερικότητας, δεν είναι ένας μίτος της Αριάδνης – αν και η κοιμισμένη Αριάδνη στη Νάξο είναι μια μοντερνιστική εμμονή. Είναι όμως ένα νήμα που προσπαθεί να εντοπίσει τον τρόπο με τον οποίο ο ύπνος έχει αποτυπωθεί στα σώματα από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Και το μεγάλο στοίχημα της έκθεσης και το μεγάλο ρίσκο της έκθεσης -που μας έχει στερήσει τον ύπνο- είναι αν αυτό μπορεί να φτιάξει μια συγκροτημένη επαναπλαισίωση του 19ου αιώνα,  του ελληνικού μοντερνισμού και του σήμερα. Αν μπορούμε να δούμε αυτή τη συνέχεια. Γιατί αντιμετωπίζουμε τον Γύζη, τον Λύτρα, τον Ιακωβίδη σαν μεγάλα ταμπού τα οποία δεν τα πιάνουμε ούτε για να τα αγαπήσουμε ούτε για να τα απορρίψουμε. Δεν τα ακουμπάμε καθόλου. Και δεν τα συζητάμε σε σχέση με το σήμερα. Αυτό το νήμα προσπαθούμε να πλέξουμε λίγο, γύρω από το μεγάλο απωθημένο μοτίβο του ύπνου.

​

Γ.Τ. : Η μεγάλη ζωγραφική του ελληνικού 19ου αιώνα, στην οποία διακρίνουμε μια αναλαμπή, μια έξαρση των θεματικών της ανάπαυσης, της κούρασης, της νωθρότητας, του έρωτα και της ονειροπόλησης, χαρακτηρίστηκε σαν «ηθογραφία». Δηλαδή κάτι υποδεέστερο που ασχολείται με τις αναπαραστάσεις της οικογένειας, του παππού, της γιαγιάς, του νεογέννητου, τους τρόπους ζωής και κανονικότητας αλλά και την ξαπλωμένη γυναίκα με τα λουλούδια στο βάζο δίπλα όπως και την αναπαυόμενη από το μόχθο της εργασίας. Στον αντίποδα υπήρχαν τα μεγάλα ρητορικά θέματα, το εθνικό φαντασιακό και η επανάσταση. Ο ύπνος όμως είναι μία υπαρξιακή συνθήκη. Και αυτό είναι ένα μείζον πολιτικό ζήτημα των ημερών. Δεν είναι κάτι αφηρημένο και κλειστό που αφορά μόνο την ιατρική ή την αρχιτεκτονική, τη βιολογία ή τη ψυχανάλυση. Αυτή η ζωγραφική του ελληνικού 19ου αιώνα είναι μια πρώτη εγγραφή της βιοπολιτικής στη σύγχρονη κουλτούρα. Το δεύτερο είναι ότι η μεγάλη ζωγραφική -που μερικοί την είχανε ταυτίσει με πονηρό και λάθος τρόπο με τους αναπαραστατικούς ζωγράφους της δεκαετίας του 1980 και του 1990- συνδέεται με ό,τι πιο σύγχρονο έχουμε σήμερα. Για παράδειγμα, μπορούμε να συνδέσουμε μια ξαπλωμένη γυναίκα του Θεόδωρου Ράλλη με τις οδαλίσκες και την αποικιοκρατία. Μπορούμε, όμως, να την δούμε και αλλιώς, σαν ένα τεκμήριο μιας στάσης ζωής. Ολόκληρη η σύγχρονη ζωή είναι ένας μηχανισμός επιτάχυνσης και επίδοσης, η οποία σήμερα καλείται να αναμετρηθεί με αυτά τα φαινόμενα και αυτές τις απωθήσεις. Να αναμετρηθεί με θέματα τα οποία νομίζουμε ότι δεν είναι πολιτικά αλλά είναι πιο πολιτικά απ’ ότι θεωρούμε πολιτικό. Αυτή νομίζω ότι είναι η συμβολή μας. Το ότι επιχειρούμε ένα θέμα που αρχικά έμοιαζε μεταφυσικό ή οντολογικό, να το τοποθετήσουμε στο κέντρο της πολιτικής συνείδησης του σύγχρονου ανθρώπου.

​

B.: Αυτό το πολιτικό κομμάτι του ύπνου, εμένα μου προκαλεί ενδιαφέρον. Οπότε ο ύπνος τι είναι; Είναι δημοκρατικός; Είναι Κουμμουνισμός; Είναι μοναρχία; Τι είναι;

​

Θ.Τ. : Ο ύπνος είναι από τα πρώτα θέματα που ανοίγει η σκέψη για τη δημοκρατία. Η ιδέα των μεγάλων κτιρίων στα οποία κοιμούνται όλοι οι άνθρωποι μαζί, τα δημόσια υπνωτήρια δηλαδή, είναι ένα κεφαλαιώδες ζήτημα στους φιλοσόφους του Διαφωτισμού. Ο ύπνος δεν είναι ούτε δημοκρατικός ούτε μοναρχικός, δεν μπαίνει πολιτική εκεί. Αυτό στο οποίο μπαίνει πολιτική είναι πώς σκεφτόμαστε τον ύπνο. Σήμερα σκεφτόμαστε τον ύπνο κυρίως ως διαταραχή. Είτε διαταραχή στο δημόσιο χώρο, άστεγοι, πρόσφυγες, είτε ως διαταραχή της ατομικότητας, αϋπνία, υπερυπνία, παράλυση. Νομίζω ότι αυτό που έλεγε και ο Γιώργος προηγουμένως είναι να φύγουμε από τους τυπικούς ορισμούς της πολιτικής -κομμουνιστικό, φιλελεύθερο ή οτιδήποτε άλλο- και να ορίσουμε νέες μορφές του πολιτικού, ακριβώς μέσα από τέτοιες διεργασίες. Αυτό είναι το μεγάλο στοίχημα που θέτει η βιοπολιτική της εποχής, ο έλεγχος του σώματος. Το θέμα είναι πώς θα επαναδεκδικήσουμε το σώμα. Γι’ αυτό και επιμένω τόσο πολύ στο ότι κοιτάμε τα σώματα να κοιμούνται. Το σώμα του άλλου που κοιτάμε να κοιμάται, είναι το σώμα που θέλουμε να οικειοποιηθούμε. Ο χρόνος του ύπνου είναι ο χρόνος του βλέμματός μας που κοιτάζει το σώμα του άλλου. Από την άλλη βέβαια είναι και χρόνος του κοιμισμένου υποκειμένου. Είτε είναι το ερωτικό σώμα, αντρικό ή γυναικείο, που κοιμάται είτε είναι το εκτοπισμένο σώμα του απόκληρου, το κοιμισμένο σώμα έχει το δικό του χρόνο και τη δική του κανονικότητα που σε εμάς είναι απροσπέλαστη. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο χρόνους του ύπνου βρίσκεται η πολιτική συνθήκη.

​

Γ.Τ. : Πάντως είναι αλήθεια ότι ο εκδημοκρατισμός του ύπνου ήταν ένας στόχος της νεωτερικότητας. Ο μοντερνισμός προσπάθησε να καθιερώσει υγιεινές συνθήκες διαβίωσης για όλη την κοινωνία, και υπ’ αυτήν την έννοια, επιχείρησε έναν πρώτο εκδημοκρατισμό του ύπνου: όλοι πρέπει να έχουνε την ελάχιστη υγιεινή συνθήκη ύπνου. Εδώ όμως πρέπει να πάμε ένα βήμα ακόμη και να δούμε ότι αυτή η συνθήκη αντιμετωπίστηκε από την νεωτερικότητα με την εξιδανίκευση της σωματικής άσκησης. Στο επίκεντρο τίθεται το αθλούμενο σώμα. Αυτό μοιάζει να είναι αντιφατικό: Από τη μία ο μοντερνισμός θεώρησε ότι πρέπει να έχουμε υγιεινές συνθήκες διαβίωσης και ύπνου, ταυτόχρονα όμως να μην κοιμόμαστε πολύ. Όπως ξέρουμε, τα Savoir Vivre και οι διάφορες Οδηγίες καλής συμπεριφοράς, ήδη από τον 17ο αιώνα, υποδείκνυαν ότι δεν πρέπει να μένουμε για πολύ στο κρεβάτι. Σταδιακά άρχισε να αναδεικνύεται το φάντασμα της εργασίας και το άγχος της έγερσης. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα ζήτημα που παραμένει περιθωριοποιημένο στο σύγχρονο διάλογο. Υπ’ αυτήν την έννοια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το Hypnos Project θέλει να διαταράξει αυτή τη ακινητοποιημένη θεματική. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε, ούτε να υποτιμάμε, το γεγονός ότι το θέμα του ύπνου διατρέχει όλη την λαϊκή κουλτούρα. Με λίγα λόγια προσπαθήσαμε να εξετάσουμε το ζήτημα σε όλο του το τόξο, από μείζονες καλλιτέχνες, όπως ο Γύζης και ο Χαλεπάς, μέχρι λιγότερο γνωστούς, τους λεγόμενους «ελάσσονες», που καταπιάστηκαν με τέτοια θέματα της καθημερινότητας και τη λαϊκή κουλτούρα. Πώς καταγράφτηκαν, για παράδειγμα, οι πρακτικές του ύπνου στις εμπειρίες του πνευματισμού ή του υπνωτισμού, ήδη από την σκοτεινή περίοδο του μεσοπολέμου.